Fram til byrjinga av 1800-talet såg nesten ingen på moderat bruk av alkohol som synd og skam, ikkje eingong dei som var sterkt påverka av den pietistiske åndsretninga. Tvert om vart bruk av alkoholhaldige drikkar sett på som både naturleg og nødvendig. Hundre år seinare var dette heilt omsnudd. Fråhald frå alkohol var no for mange blitt «det ellevte bodet». Korleis kan dette dramatiske skiftet forklarast?
Fråhaldstanken var inga norsk oppfinning. Det heile starta i USA og hadde samanheng med eit aukande brennevinsforbruk frå slutten av 1700-talet. [1] Koloniseringa vestover førte til ein formidabel auke i kornproduksjonen. På grunn av det store volumet var det vanskeleg å transportere dette kornet over dei høge Appalachane tilbake til dei folkerike statane og hamnene på austkysten. Farmarane tok derfor til å lage whisky av kornet, fordi whisky var langt enklare å transportere. Dette førte til eit kraftig prisfall på whiskyen, som vart billegare enn både te og kaffi. Alkoholforbruket i USA har aldri vore større enn i desse åra kring 1830, og med openberre skadeverknader.
Alkoholbruken vart no meir problematisert, særleg brennevinet, mens øl, vin og sider enno vart sett på som ufarlege drikkar. I starten meinte ein del at ein også måtte godta moderat brennevinsbruk, men etter kvart retta kampen seg mot all bruk av brennevin. Og det stogga ikkje der. Snart var slagordet teetotalism, fråhald frå alle typar alkohol. Fråhaldsrørsla stod i desse åra fram som ei mektig folkerørsle. Argumentasjonen var prega av bibelske bilde og metaforar og må sjåast i samanheng med den kristne vekkinga som gjekk over USA frå ca. 1790 og fram til 1840, The Second Great Awakening.
Mange medlemmer i fråhaldsorganisasjonane var kvinner. Dei var ikkje berre mange, dei var ofte også meir pågåande enn mennene, til tider direkte militante. Det synte seg i ein aksjon vinteren 1873–1874, Women's Temperance Crusade, den største kvinneaksjonen i USA på 1800-talet. Kvinnekorstoget innleia ein ny fase i fråhaldskampen. Frå å rette seg mot forbrukarane retta kampen seg no mot dei som selde alkohol. I 1893 vart det danna ein eigen organisasjon med dette føremålet, Anti-Saloon League. Målet var å få slutt på alt alkoholsal. Gjennom vedvarande lobbyverksemd og press lukkast dette. I 1884 vart fyrste staten (Maine) tørrlagd. Etter 1900 akselererte utviklinga, til ein til sist fekk eit landsomfattande forbod. Det skjedde i to etappar, fyrst ved eit prinsippvedtak i Kongressen (1917), deretter ved ei eiga lov, National Prohibition Act (1919).
Meir uoffisielt gjekk denne lova under namnet The Volstead Act, etter Andrew Volstead, formann i justiskomiteen i Representanthuset, som hadde ført lova i pennen. I ei bok om forbodet blir han omtalt som «ein stridlyndt lutheranar av norsk opphav» («a dour Lutheran of Norwegian origin»). [2] Faren hadde utvandra frå Vrålstad i Drangedal, mora frå Kristiania. Fråhaldssaka var likevel ikkje noko dei hadde med seg i utvandrarsekken. Noreg låg på dette området fleire tiår bak USA. Men etter kvart skaut kampen mot styggedomen fart også i vårt land, med klare parallellar til utviklinga i USA.
«HIMLEM SE I NAADE TIL INDRE SOGN»
Største skilnaden mellom Noreg og USA finn vi i drikkemønsteret. I Noreg var bruk av alkohol mindre daglegdags. Alkohol kunne nyttast som kveik når viktig arbeid skulle utførast ved kollektiv innsats, under ulike former for dugnadsarbeid, under onner i jordbruket eller under dei store sesongfiskeria. Alkohol kunne også nyttast som medisin. Men elles skjedde drikkinga helst ved store samkomer, alt frå bryllaup, dåp og gravferder (gravøl) til auksjonar, marknader og andre høve der mykje folk var samla. Konsumet var då så stort at fyll og spetakkel ikkje var til å unngå, jamvel på kyrkjebakken. [3]
Tidleg på 1800-talet auka konsumet monaleg. Økonomisk liberalisme prega den nye norske staten etter 1814. På det området vi her er opptekne av, førte dette til ei ny lov om tilverking av brennevin i 1816. Alle med borgarskap i byar og ladestader fekk no rett til å brenne brennevin. I ein by som Trondheim utvikla dette seg til å bli den viktigaste industrigreina ved sida av skipsbygging. [4] Men endå viktigare: På landet fekk alle som åtte eller brukte matrikulert jord, rett til å starte brenneri. Om brennevinet var tilverka av eigenprodusert korn eller poteter, kunne dei også fritt selje brennevinet til kven dei ville.
Det skulle snart syne seg at mange bønder fann seg ei ny inntektskjelde i brennevinsbrenninga. Sjølv om produksjonen ikkje kunne måle seg med den amerikanske, er det nærliggjande å dra ein parallell til det som skjedde på farmane vest for Appalachane mot slutten av 1700-talet . I 1827–1828, då talet på brenneapparat i landdistrikta vart registrerte for fyrste gong, fanst det kring 11 000 slike apparat. Områda som peikte seg mest ut, var flatbygdene på Austlandet (Hedemark, Oppland og Akershus), indre Sogn på Vestlandet, og lenger nord dei gode jordbruksdistrikta i Trøndelag. [5]
At alkoholforbruket auka i desse åra, er det ingen tvil om. Kor mykje er meir usikkert. Oskar Kristiansen hevdar i boka Edruelighedsforhold i Norge 1814–1848 at auken kulminerte i slutten av 1830-åra. Det same meiner Per Fuglum, den norske historikaren som har skrive mest utførleg om alkoholspørsmålet. [6] Fuglum kjem for sin del til at forbruket i 1840 var ca. 7 liter rein alkohol per innbyggjar, eller 10,5 liter for alle som var 15 år og eldre. Andre opererer med høgare tal. Blant dei er Øyvind Horverak, forskar ved Statens institutt for rusmiddelforsking, som set forbruket til heile 17 liter, i så fall over det doble av dagens forbruk (ca. åtte liter medrekna turistimport, heimeproduksjon o.a.). [7] Som Horverak er inne på, må ein samtidig ta høgde for at kvinnene på den tida drakk lite. Derfor meiner han at mennene sitt forbruk kan ha vore så høgt som 25–30 liter (!). [8]
Det auka konsumet fekk konsekvensar. Særleg fortel visitasmeldingane til prestar og biskopar om dette. «Himlen se i Naade til Indre Sogn!», skreiv biskop Neumann om edruskapstilhøva i 1835. [9] Men ikkje alle i presteskapet tykte det var så ille. Somme meinte tvert om at dei moralske tilhøva var upåklagelege, og nemnde ikkje alkoholbruken i det heile i sine meldingar. Dette kan ha samanheng med geografiske variasjonar, men kanskje fortel det også litt om kva forhold prestar og andre embetsmenn hadde til alkohol på den tida. Mange av dei tok seg gjerne eit glas. Ja, meir enn det – bygdebøker og annan lokalhistorisk litteratur har mange døme på prestar som hadde problem med å kontrollere forbruket.
Slike forhold må ein ha i mente når ein skal vurdere kjeldeverdien av slike utsegner. Per Fuglum sin konklusjon er likevel klar: «Brennevinets seiersgang (…) hadde gjort åpenbar beruselse langt alminneligere enn i perioden før.» [10] Det konstaterte også dei folkevalde. I 1827 og 1837 vedtok såleis Stortinget fleire endringar som innskrenka sals- og skjenkerettsordninga, blant anna reglar for å hindre småsalet frå produsentane til allmugen. I 1837 vart grensa sett til 5 potter (litt under 5 liter), og salet måtte berre skje til «fast bosatte Personer». Ro om saka vart det likevel ikkje. I 1842 la departementet opp til ei ny justering av lovverket. Under saksførehavinga i Odelstinget kom odelstingspresidenten, Carl V. Falsen, med eit drastisk forslag: Etter ein avviklingsperiode, på landet fem år, skulle «al Brændevinsbrænden her i Riget være forbudt». [11]
Framlegget møtte motstand. Ein motstandar meinte ein også måtte sjå på positive verknader av brennevinet, ikkje minst som eit «fortrinligt Præservativ» mot dårleg mage. Større oppsikt vekte det at Anton Martin Schweigaard, professor i rettslære og økonomi og den fremste talsmannen for økonomisk liberalisme, støtta Falsen. Schweigaard peikte på haldningsendringa som hadde skjedd sidan brennevinsbrenninga vart sleppt fri i 1816. Då hadde ein sett på drukkenskap som ei personleg last, mens det no vart oppfatta som «et collectivt Nationalonde (…) og en moralsk Pest». [12] Sjølv om eit forbod innebar ei radikal reform med betydelege minussider, måtte dei moralske sidene telje mest. Derfor ville han røyste for, og det same gjorde eit klart fleirtal elles. Men etter råd frå regjeringa, fem av ni norske statsrådar, nekta kong Karl Johan å sanksjonere vedtaket, som dermed heller ikkje vart lov.
Vedtaket er likevel interessant på grunn av det Schweigaard var inne på: haldningsendringa ein kunne registrere sidan 1816. Schweigaard personifiserte sjølv denne utviklinga: Den elles så konsekvente forkjemparen for økonomisk liberalisme opplevde drukkenskapen som eit så stort problem at han var villig til vidtgåande inngrep i næringsfridomen. Dei fleste som etter kvart tok til å organisere seg for å kjempe mot det høge alkoholforbruket, var likevel ikkje akademikarar og intellektuelle av Schweigaards type, men folk med tilknyting til den kristne lekmannsrørsla. Det skjedde rett nok ikkje utan kamp, noko som hadde med det gamle haugianske synet på alkohol å gjere.
HAUGIANARANE OG ALKOHOLEN
Haugianismen si tid i norsk kyrkje- og kristenliv blir rekna frå det åndelege gjennombrotet til Hans Nielsen Hauge i 1796 og fram til ca. 1850. Hauge fekk overmåte mykje å seie, ikkje berre som lekpredikant og forfattar, men også som handelsmann og industrigründer o.a. [13] I kristenlivet hadde den såkalla «statspietismen» hatt stor innverknad alt frå tidleg på 1700-talet, særleg ved innføringa av konfirmasjon og lova om skular på landet (1739). Men det var fyrst med Hans Nielsen Hauge og vekkingane som følgde i hans fotspor, at pietismen kom til å prege tru og tanke hos større delar av allmugen. Blant åndsbrørne sine hadde han ingen likemenn. Hauge sine ord gjaldt uavkorta og for alle.
Det gjaldt også alkohol. Her hadde Hauge det same liberale synet som puritanarar og pietistar i USA fram til slutten av 1700-talet. B åde i sitt eige bryllaup og i andre høve skal Hauge ha servert alkohol. Han let også skipperane på fartøya han sende til Nord-Noreg for å kjøpe fisk, få med seg brennevin for å kunne skjenke fiskarane ein dram eller to, slik det var vanleg etter ein handel. [14] I den ustoppelege entreprenørverksemda si avviste han heller ikkje produksjon av brennevin. Fleire av tilhengjarane starta såleis brenneri. Ein av dei var kjøpmann Erich Wullum i Trondheim, utan at nokon såg noko merkeleg eller syndig i dette. [15] Ein annan kjend haugianar som dreiv med brenning og sal av brennevin, var Erik Svendsen i Ørsta. Privat gjekk det meir på øl. Kvart år bryggja han to tønner øl til jul. Fyrste juledag samla han alle huslydane på gardsbruka ikring, og etter andakt og lesing av huspostillen gjekk ølet rundt – éi kanne til kvinnene og to til mennene. [16]
Før Hauge døydde i 1824, skjedde det inga haldningsendring blant haugianarane. Ein av dei fyrste som skifte oppfatning, var John Haugvaldstad (1770–1850), ofte rekna som den fremste haugianske leiaren etter Hauge. Haugvaldstad var fødd i enkle kår på Rennesøy, men flytte i godt vaksen alder til Stavanger. I heile sitt liv hadde han eit sterkt sosialt sinnelag og syn for dei svake i samfunnet. Blant anna oppretta han ein heim for fattige og foreldrelause jenter i Stavanger (Josefinestiftelsen), i stor grad for eigne midlar. Det sosiale sinnelaget var truleg også ein viktig grunn til at Haugvaldstad på sine litt eldre dagar skreiv under på eit fråhaldsløfte – eller rettare: eit løfte om å halde seg frå brennevin (dette var før tanken om totalfråhald hadde slege gjennom). Når han talte på kristelege møte, oppmoda han gjerne tilhøyrarane om å gjere det same. [17]
Men ikkje alle haugianarar meinte dette var eit spørsmål det var verdt å bruke tid og krefter på. Heller såg dei det som ei avsporing. Ein av desse var Elling Eielsen frå Voss. Som predikant reiste Eielsen både i Noreg, Sverige og Danmark, før han i 1839 utvandra til Amerika der han grunnla eit eige kyrkjesamfunn, Den evangelisk-lutherske kirke i Nord-Amerika. [18] Under eit besøk i Stavanger kom han i kontakt med John Haugvaldstad. Eielsen skal då ha gjort narr av Haugvaldstad og kampen hans mot brennevinet. Etter Eielsen si oppfatning var det fariseisme å lage nye bod og reglar som gjekk utover Guds ord i Bibelen. Når Haugvaldstad ville ha han til å skrive under fråhaldsløftet, svarte han derfor tvert nei. Men ein kveld dei var på veg heim etter eit møte, kom dei to over ein fordrukken mann i rennesteinen. Haugvaldstad gav Eielsen ein dult med armen og sa: «Der er én til som ikke vil skrive under avholdsløftet.» [19] Då skal Eielsen ha kapitulert og gått med på å skrive under.
Historia har eit anekdotisk preg, men syner kampen mellom haugianarane om dette spørsmålet. Ein annan haugiansk predikant som fekk mykje å seie, var sunnfjordingen Anders Haave, den kanskje fremste lekpredikanten midt på 1800-talet . [20] Då han vart beden om å bli reisetalar i kampen mot brennevinet, var han lenge i tvil. Men til sist sa han ja, og med sine uvanlege talegåver vart han snart kjend som «brennevinspreikaren». Frå ein del haugianske vener møtte han kritikk for dette: Kunne det vere rett å preike omvending og forlating for syndene i Jesu namn, og så i neste omgang oppmode folk om «at gaa ind i en forening og afgive løfte om at afholde sig fra stærke drikke»? [21] Ja, sa Haave og snudde på spørsmålet: Kunne ein kristen med kjærleik til nesten verkeleg late vere å engasjere seg i arbeidet mot den forferdelege brennevinsdrikkinga?
Ikkje alle let seg overtyde. Blant dei som heldt seg til Hauge sitt liberale syn, var ei gruppe haugianarar som i 1872 braut ut av statskyrkja og dannaDet evangelisk-lutherske kirkesamfunn ( DELK). [22] Haldninga deira til alkohol kan verke oppsiktsvekkjande sidan ingen andre, kanskje med unntak av læstadianarane i Nord-Noreg, gjekk like langt i å stille opp detaljerte levereglar for kristen livsførsel. Men i motsetning til læstadianarane, som såg alkohol og framfor alt brennevinet som sjølve styggedomen, sa ikkje desse «superpietistane» sørpå nei til eit glas øl eller ein dram. Også på dette området heldt dei seg til Hauge og det han stod for! Fleirtalet av haugianarane, derimot, følgde Haugvaldstad og Haave og sa nei til brennevin, og etter kvart til all bruk av alkohol.
«SOM MAADEHOLDEN MAND»
Dei fyrste som stilte spørsmål ved den rådande alkoholbruken, var måtehaldsforeiningane som vaks fram kring 1830. Ambisjonane var ikkje særleg store i starten. Illustrerande er statuttane til Lillehammers Maadeholds Selskab. Rett nok heitte det at ingen medlemmer i foreininga måtte syne seg «i beskjænket Tilstand». I selskap måtte det likevel vere lov å nyte «spirituøse Drikker, efter Behag, som maadeholden Mand.» Det same gjaldt på reiser på sjø og land når ein kjende trong til ein dram. [23] Mest restriktiv var foreininga når det gjaldt å nyte alkohol i det daglege, men i visse høve måtte det vere lov å nyte ein dram eller eit glas vin også då – som medisin eller ved eit sjeldan besøk som gjorde «Nydelse af Viin uundgaaelig» [24].
Lista vart altså ikkje lagt særleg høgt. Meir enn kamp mot alkoholen var det tale om ei varsam oppmoding til moderasjon. Dette varte ikkje lenge. I 1836 erklærte medlemmene i det nyskipa Stavanger Maadeholds Selskab at dei ville avstå frå all bruk av brennevin utanom som medisin. Sjølv om selskapet heldt på måtehaldsnemninga, varsla dette ei ny linje. Formann i selskapet var futen Søren Daniel Schiøtz, ein av grunnleggjarane av Det norske Misjonsselskap i 1842. [25] Schiøtz høyrde til herrnhutarane, ei pietistisk retning som stod for ei meir inderleg og kjensleprega forkynning enn haugianarane. Han hadde likevel ikkje problem med å samarbeide med ein annan sentral person i måtehaldsforeininga i Stavanger, den før nemnde haugianaren John Haugvaldstad.
Frå slutten av 1830-åra breidde tanken om fråhald frå brennevin seg frå Stavanger og Sør-Vestlandet til større delar av landet. I 1844 vart Det norske Afholdenhedsselskab danna. Som namnet tilsa, hadde selskapet nasjonale ambisjonar. Utsendingane frå dei 53 lokalforeiningane som møtte på skipingsmøtet i Stavanger, kom likevel alle frå Vestlandet og Sørlandet. Etter statuttane var medlemmene ikkje berre forplikta til personleg fråhald. Dei måtte heller ikkje traktere andre eller drive med sal av brennevin. Foreiningane på Austlandet, som var mindre prega av haugianarar og herrnhutarar, tykte det var å gå altfor langt. Dei meinte det måtte vere nok med personleg fråhald, og ønskte ikkje å slutte seg til ein organisasjon der representantar for den strenge, pietistiske linja heldt handa på roret. [26] Året etter danna dei derfor si eiga landssamanslutning, Den norske Forening mod Brændeviinsdrik.
Særleg dei fyrste åra var leiarsjiktet i Den norske Forening mod Brændeviinsdrik dominert av embetsmenn, mest geistlege. Den drivande krafta var Kjeld Andresen. Han hadde veldig tru på opplysing og gav blant anna ut ei lita bok, Afholds-Katekismus (1843), som kom i 12 opplag med eit samla opplag på ca. 70 000. Leiarsjiktet i Det norske Afholdenhedsselskab på Sør-Vestlandet var mindre «topptungt». Når det gjaldt vanlege medlemmer, kom hovudtyngda i begge foreiningane frå middelklassen, på bygdene mest gardbrukarar, i byar og tettstader mange handverkarar, småkjøpmenn, bestillingsmenn og lågare funksjonærar. [27]
Midt i 1850-åra hadde dei to foreiningane til saman ca. 40 000 medlemmer. Fråhaldsrørsla hadde med dette fått eit gjennombrot og var i ferd med å bli ei betydeleg folkerørsle. Men i 1860-åra gjekk framgangen over i tilbakegang. I 1869 vart Den norske Forening mod Brændeviinsdrik jamvel nedlagd. Seinare gjekk det same vegen med Det norske Afholdenhedsselskab. Kva hadde skjedd?
Viktigaste grunnen var at brennevinsdrikkinga gjekk tilbake etter 1840, mens bruken av øl og vin hadde ei motsett utvikling. Kampen mot brennevinet var dermed blitt mindre relevant. Dette var ikkje eit særnorsk fenomen. Det same hadde skjedd i USA og andre land. Og som der gjekk kampen mot brennevinet over i ein kamp for «teetotalism», fråhald frå alle typar alkohol.
TOTALISTANE TEK OVER
Fyrste totalistforeininga i Noreg vart danna av kvekaren Asbjørn Kloster i Stavanger i 1859. Etter tradisjonen skal det ha vore ein engelsk kvekar som gjorde dei norske trusfellane kjende med tanken om totalfråhald. Kloster kom elles sjølv i kontakt med totalistmiljøet under studium i England. [28] Samtidig kan det ha skjedd ein viss angloamerikansk påverknad gjennom avisene. Norske aviser skreiv nemleg ofte om fråhaldsarbeidet både i USA og Storbritannia. Det Norske Totalavholdsselskap kom likevel ikkje før i 1875, tre tiår etter tilsvarande landssamanslutningar i USA og Storbritannia. I 1870-åra etablerte dessutan den internasjonale godtemplarordenen IOGT seg i Noreg. Måtehaldstanken, eller rettare: tanken om at det var nok å rette kampen mot brennevinet, var død. Den strengare linja førte ikkje til redusert tilslutning, slik ein kanskje skulle vente. Tvert om. I slutten av 1880-åra passerte talet på organiserte fråhaldsfolk 100 000, og etter hundreårsskiftet tok det til å nærme seg 200 000. [29]
Samtidig skjedde det ei endring i argumentasjonen for fråhald. I starten vart det nesten alltid argumentert kristeleg, og mange av leiarane kom frå det pietistiske miljøet i lekmannsrørsla. Men allereie Kjeld Andresen i Den norske Forening mod Brændeviinsdrik meinte at dette var ein altfor smal basis. Fråhaldssaka var ei borgarleg sak, hevda han, som burde gje plass for alle, uavhengig av tru og vedkjenning. Guds velsigning måtte rett nok til om arbeidet skulle lukkast, men noka «salighetssak» var det ikkje. Same synet hadde Asbjørn Kloster: Bruk av alkohol var ikkje nødvendigvis synd i seg sjølv. Heller ikkje var det noka kristeleg forplikting å slutte seg til fråhaldsrørsla. Dei truande burde likevel vere dei fyrste til å «udsætte Redningsplanker for de Skibbrudne og drage dem op paa Afholdsstranden» [30].
Dette linjeskiftet var medverkande til at fråhaldsrørsla etter kvart drog til seg medlemmer på ein breiare basis. Det gjaldt ikkje minst kvinner og menn som såg følgjene av alkoholmisbruk i arbeidarmiljøa. Enno så seint som i 1911 vart kvar femte arbeidar i Kristiania arrestert for drukkenskap. [31] Mens drukkenskap tidlegare hadde blitt sett på som eit moralsk problem, såg fleire det no som eit trugsmål mot folkehelsa og offentleg velferd. Det gjaldt særleg fagrørsla og Arbeidarpartiet. To av dei fire fyrste stortingsrepresentantane for Arbeidarpartiet i 1903, alle nordfrå, var fråhaldsfolk. Endå meir markant fråhaldsmann var ein fargerik venstrerepresentant frå Finnmark, Adam Egede-Nissen, som i løpet av valperioden (1903–1906) gjekk over til Arbeidarpartiet.
På mange måtar skjedde det ei «sekularisering» av fråhaldssaka. Heilt eintydig var likevel ikkje denne utviklinga. Fleire nye fråhaldsorganisasjonar i perioden hadde såleis ein klar kristen profil, ofte med det føremålet å hjelpe dei som hadde størst problem med å kontrollere alkoholbruken. Viktigast var Blå Kors, danna i Sveits i 1877, og med avdeling i Noreg frå 1906. Arbeidet til Blå Kors retta seg i fyrste omgang mot menn, med institusjonar som etter kvart skulle få mykje å seie innanfor alkoholistomsorga. Før dette, i 1889, hadde også den store amerikanske kvinneorganisasjonen Woman's Christian Temperance Union fått ei norsk avdeling, Det Hvite Bånd, som tok namn etter logoen som denne organisasjonen hadde nytta heilt frå starten.
Det er heller ingen tvil om at det var hos det pietistiske lekfolket at fråhaldsstandpunktet framleis stod sterkast. Var du med i ytre- eller indremisjonen, brukte du ikkje alkohol. Det same gjaldt læstadianarane nordpå. Den svenske presten Lars Levi Læstadius, som var opphavet til denne vekkingsrørsla, tok i kampen mot alkohol i bruk ord og uttrykk som ikkje låg tilbake for dei mest hardtslåande fråhaldsagitatorane i USA: Brennevinet var «djevelens piss». Denne haldninga prega heile rørsla. Få læstadianarar var organiserte i fråhaldsorganisasjonar, men meir ihuga fråhaldsfolk fanst ikkje. Prestar som elles var kritiske til Læstadius, måtte medgje at der den læstadianske vekkinga fekk feste og makt, forsvann drukkenskapen: «Mot det raa, ryggesløse liv har læstadianismen vært som en fortærende ild.» [32]
Åra frå hundreårsskiftet og fram til folkerøystinga om brennevinsforbod i 1919 kom til å bli fråhaldsrørsla si glanstid. Resultatet av denne folkerøystinga, som også omfatta heitvin, var fråhaldsrørsla sin største siger. Nesten 62 prosent sa ja til forbod. Øvst av fylka låg Møre og Romsdal med 88 prosent. I Vartdal kommune på Sunnmøre møtte 95 prosent av dei røysteføre ved urnene, og alle ville stengje kranane! [33] «Omkampen» med folkerøystinga i 1926 vart ein kraftig nedtur. No var det berre 44 prosent som ville ha forbod. Etter dette miste fråhaldsrørsla mykje av si kraft. Men det er ei anna historie.
Notar[1] Sjå min artikkel, Puritanarar, pietistar og alkoholen, i Syn og Segn, nr. 2 2017: 83–91. For ei meir grundig innføring, S. Blocker, American Temperance Movement. Cycles of Reform . Boston 1989.
[2] E. Behr, Prohibition. The 13 years that changed America. London 1997: 59.
[3]Per Fuglum, Kampen om alkoholen i Norge 1816–1904. Oslo-Bergen-Tromsø 1972: 17.
[4] K. Mykland, Fra Søgaden til Strandgaten 1800–1880. Trondheim bys historie. Trondheim 1955: 247.
[5] Fuglum 1972: 35–36.
[6] O. Kristensen, Edruelighedsforholdene i Norge 1814–1848, Oslo 1934: 201. Fuglum 1972: 16.
[7] Ø. Horverak, Does Norwegian alcohol policy favour lower alcohol content beverages? A historical overview, in Nordic Studies on Alcohol and Drugs, Vol 29. No. 1 2012: 7ff.
[8] Horverak 2012: 7.
[9] Kristensen 1934: 76–77.
[10] Fuglum 1972: 19.
[11] Fuglum 1972: 55.
[12] Fuglum 1972: 56.
[13] Norsk biografisk leksikon. https://nbl.snl.no/Hans_Nielsen_Hauge
[14] E. Haaland, John Rasmussen Haugvaldstad. Stavanger 1959: 51
[15] Mykland 1955: 208.
[16] O. Handeland, Vårløysing. Band II. Bergen 1966: 138.
[17] E. Haaland, John Rasmussen Haugvaldstad. Stavanger 1959: 52–56
[18] E. Molland, Norges kirkehistorie i det 19. århundre. Bind 1. Oslo 1979: 86–87.
[19] E.O. Mørstad, Elling Eielsen og den Evangelisk-lutherske kirke i Nord-Amerika. Minneapolis 1917 / Mosterhamn 2001: 42.
[20] O. Rudvin, Indremisjonsselskapets historie. Bind 1. Oslo 1967: 121.
[21] T. Horten, Anders Haaves Liv og Virksomhed. Kinn 1893: 47.
[22] O. Gjerpe, Fedrearv og barnefostring. Det evangelisk-lutherske kirkesamfunn gjennom 100 år. Oslo 1978.
[23] Her referert etter Fuglum 1972: 70–71.
[24] Ibid.
[25] Norsk biografisk leksikon. https://nbl.snl.no/S%C3%B8ren_Schi%C3%B8tz
[26] Fuglum 1972: 105.
[27] Fuglum 1972: 126–130.
[28] Norsk biografisk leksikon. https://nbl.snl.no/Asbj%C3%B8rn_Kloster
[29] Talet inkluderer medlemmer i DNT, IOGT, Den Norske Godtemplar Orden og i Norske Kvinners Totalavholdsselskab.
[30] Fuglum 1972: 137 og 277.
[31] K. Kjeldstadli, Et splittet samfunn 1905–1935. Bind 10 i Aschehougs verdenshistorie. Oslo 1994:150.
[32] A. Halvorsen, Billeder av livet i Finnmark i fortid og nutid. Kristiania 1911: 150.
[33] Stortingsmelding nr. 22 1919: 8.