Finst det ein normal menneska kan venda tilbake til?

Ein gong for lenge sidan sat eg mutters åleine i ei førestilling på Det Norske Teatret. Eg minnest at eg var den einaste skodespelaren – og publikummaren – i éin og same person. Denne hendinga må ha vore nett som Helsedirektoratet og regjeringspolitikarane ynskjer det no: færrast mogleg menneske, lengst mogleg i mellom oss. Teatret sjølv kom for meg som eit stort sug eller sakn.

Denne førestillinga heitte Obskurteateret, og ho må ha funne stad heilt på tampen av det førre tusenåret. Eg hugsar ikkje lenger om forfattaren Erling Indreeide var den einaste regissøren bakom, og om han hadde fått rigga til samarbeidet med teateret i trass mot nokon; eit tonedøvt forlag, ein sløv lesarkrins, kva veit eg. Eg ser i alle fall klart for meg at eg sat inne i eit slags indianartelt, kalla Skaberakket, det var nokså mørkt der inne. Eg las høgt nokre sider frå eit manus og eg skulle passa på å spela det inn på ein gammaldags kassettopptakar. Andre kveldar var det andre menneske som sat der og las heilt åleine. I ein slags finale, i eit tonesett crescendum, blei så alle dei ti eller tolv høgtlesarane samla, og kassettane og Skaberakket blei øydelagt.

Manuset eg las frå, heitte Mistru den som ikkje er nostalgisk. Eg hugsar ikkje heilt kva konkret tekstutdrag eg las høgt, det kan ha vore noko om fotball og nostalgi i den samanhengen, og eg siterer: «Det skulle ta seg ut om profesjonelle fotballspelarar var nostalgiske, og ikkje kontraktsmessig lojale. Nostalgi er eit anna namn på lojalitet.» Uansett blei teksten verande i meg, og eg bad forfattaren om å få lesa resten. Kan henda var det ein av baktankane som Indreeide hadde hatt. Noko seinare kom manuset ut i bokform, Utdrag frå MISTRU DEN SOM IKKJE ER NOSTALGISK! med merknader, på Oktober forlag (2003). Heilt tonedøvt kan forlaget såleis ikkje ha vore.

Kort gjenfortalt handla det lange essayet (Indreeide sjølv kalla det «funderingar») om at nostalgi ikkje er ein sjukdom som psykologar og pedagogar kan handsama. Nostalgi er eit grunnleggjande menneskeleg vilkår, ein lengt etter å halda fram som den ein er, eller der ein er. Eit anna ord for nostalgi er såleis kjærleik, i Indreeide si verd av ord. Den ein må mistru, er den politikaren eller kommunikasjonskonsulenten, den fotballspelaren eller den pedagogen som er så profesjonell at han eller ho har ingen nostalgi. Då har dei i realiteten inga binding til noko anna enn karrieren og lønna si.

Eg nytta den innsikta i den andre boka eg sjølv skreiv, Den siste langrennaren. Her forkynte eg den kjærleiken eg enno næra til den lange femtikilometeren, som gjekk føre seg som to rundar i Nordmarka, helst med einskildstart, med tilskodarar mange stader innover skogane. Dei som styrte med langrennssporten den tida (og for så vidt enno), meinte det var nostalgi å hegna om den løypa og den runden. Eg prøvde å snu spelet slik som Indreeide hadde føreslått: Det var dei utan nostalgi som ein måtte mistru. Dei som var så «moderne» at dei kunne gjenskapa skiidrett til sykkelsport og fellesstart og sytten rundar rundt ein stadion. Bakom desse endringsvillige og tilpassingsdyktige i skiforbund og rikskringkasting song eit kor av moderniseringsagentar i så mange slags samanhengar: Dei som lo av deg om du sakna menneske i billettluka på jernbanestasjonen, eller om du ikkje klarte å kvitta deg med alle dei cd-ane du hadde blitt så glad i. Som om ein er sjuk og skøyr på sinnet om ein aller helst vil møta folk og sjå andleta deira. Som om ein kan snakka om «vellukka» born og «veltilpassa» menneske.

Det finst inga oppskrift på kva som er eit vellukka barndom, skriv Indreeide. Det finst ingen normalitet som psykologar og politikarar kan manøvrera utifrå. Den som trivst best i byen, er såleis «skada» til ikkje å lika bygd. Og den som ikkje finn seg til rette i byen, er også skada – slik alle menneske blir skada på ein eller annan måte.

Eg las mange av bøkene til Erling Indreeide, også dei han kalla barnebøker. Ei av sogesamlingane hans, Tann for auge (2001), skreiv eg bokmelding av, og kalla henne eit underfullt, stort ras. Så var det andre bøker, så som diktsamlinga Langrenn (2006) som eg nok ikkje forstod like godt.

Særleg manuskriptet Mistru den som… har blitt verande og liksom syngjande i meg. Eg tenkjer på det når eg er i butikken om vinteren og ser jordbær til sals. Eg trur ikkje at eg kan eta jordbær heile året utan at gleda over norske bær i juni blir viska ut. Vern om årstidene dine, seier eg til meg sjølv. Vern om dei kjærleikane du enno har.

I det aller siste har eg tenkt mykje på bodskapen til Indreeide. Den 12. mars blei så mange fine møteplassar i samfunnet vårt stengt; skular og frisørar, kinoar og konsertsalar. Ein kan forstå at ein ville vera føre-var, og at den forsømte beredskapen i helsevesenet måtte byggjast opp. Men eg forstår også at økonomar reknar på kostnaden, og at andre undrar seg, når dei ser til Sverige, og Island. Politikarane seier at dei tenkjer mykje på samfunnsøkonomien og verksemdene, at dei ikkje må gå konkurs akkurat no, at folk må ha arbeid å gå tilbake til. Men eg tenkjer på heile det sivile samfunnet; bibliotek og idrettslag og loppemarknader og for så vidt kinoar og teater og konsertar, del av det ein kallar kulturlivet. Kor lenge kan slike møteplassar vera stengde utan at kjenslene våre for dei så å seia går konkurs? Eg tenkjer ikkje berre på at vanane våre blir endra, men at ungar og vaksne rett og slett får andre kjærleikar – knytt til eit meir isolert inneliv. Er det gjeve at ein vender tilbake til ein normalsituasjon i så måte? Ein kan gløyma den tonen som lokka ein til symjetreningar, den songen på kinoar der ein delte opplevinga med andre.

Kostnaden ved å stenga samfunnet lenge, kan altså bli stor, på andre måtar enn i bruttonasjonalprodukt. Indreeide har lært meg: Det finst ikkje noko slik som eit bruttokjærleiksprodukt. Kinoane og teatera som menneska kanskje ikkje vender tilbake til etter koronakarantenen, er eit tap. Punktum. Strøyme-appane, om dei rommar aldri så mange seriar og filmar, erstattar dei ikkje på alle måtar.

Denne veka fyller Indreide 75 år. Eg veit ikkje korleis han feirar. Men eg trur han enno prøver å stå mot freistingar og snitt i augo, som i dette fine prosadiktet frå Mistru den som…: «Nei, eg vil ikkje, ikkje no. No står kvitveisen i sin ungdom. Eg gler meg til korpartiet. Det er høgdepunktet for meg, og før det, paukeslaget, det eine paukeslaget. Men ikkje no, ikkje enno. Først rabarbra og ferske brennesleskot, og syrinen, og blåbæra, og sommaren som tek til å smalne mot august. Nei, eg vil ikkje, ikkje no, ikkje nypoteter enno.»