---
Shukria Barakzai
Kjelder til saka: Den afghanske ambassaden, BBC, Mic, Foreign Policy
---
Den afghanske ambassaden ligg i ein villa i ei stille blindgate på Frogner i Oslo. Næraste nabo er ein barnehage. Denne formiddagen står porten open, døra er ulåst, kven som helst kan gå rett inn i konsulatavdelinga. Berre dette må kjennast som ein enorm kontrast til heimlandet for dei afghanarane som stikk innom eller som jobbar her. Afghanistan er eit av dei farlegaste landa i verda, og ei slik openheit er sjølvsagt fullstendig utenkjeleg i hovudstaden Kabul.
Afghanistan har vore herja av ustabilitet, krig og konflikt i fleire hundre år, noko ein delvis kan forklare med uheldig geografisk plassering: Landet frigjorde seg frå britisk herredøme i 1919, og hadde nokre relativt stabile tiår fram til det vart sett punktum for kongedømet: Medan kong Zahir Shah var på reise i Italia i 1973, overtok Daud Khan makta i ein fredeleg revolusjon. Neste maktskifte vart derimot blodig. I 1978 vart Daud Khan avretta i eit kupp, og kommunistpartiet overtok. Sidan har det ikkje vore fred i landet.
Kort tid etter kuppet kom dei væpna motstandsgruppene, kjende som Mudjahedin, på banen. Ein borgarkrig utvikla seg. Sovjetunionen invaderte landet, og Mudjahedin fekk etter kvart hjelp frå USA. Moskva trekte soldatane ut i 1989, men heldt fram med å støtte president Mohammed Najibullah fram til 1992, då regjeringa fall og vart erstatta av ei brei koalisjonsregjering.
Borgarkrigen gjekk sidan inn i ein ny fase med andre frontar, og i denne runden vart Kabul ekstremt hardt råka. Taliban erobra byen i 1996 og sat med makta i landet til amerikanarane invaderte landet i 2001. Hamid Karzai overtok presidentvervet, men krigshandlingane heldt fram. NATO og norske soldatar vart etter kvart også involverte. NATOs kampstyrkar, ISAF (International Security Assistance Force), trekte seg ut av Afghanistan ved årsskiftet 2014/2015 etter den lengste krigen i historia til alliansen.
Men freden let vente på seg: Berre i 2014 vart minst 12 000 sivile drepne. Mange afghanarar er flyktningar, internt og i andre land. Nokre grupper av soldatar, også norske, er framleis i landet for å drive opplæring. Afghanistanutvalet, leia av tidlegare forsvars- og utanriksminister Bjørn Tore Godal, konkluderte i fjor sommar med at den norske innsatsen så langt har vore langt på veg bortkasta.
I dag er det krigstrøytte landet leia av ein skjør politisk koalisjon. Taliban og andre valdelege grupper er eit konstant trugsmål mot tryggleik og stabilitet. Nyheitsmeldingane handlar gjerne om bilbomber og sjølvmordsbombarar. Den verste dagen på lang tid var 10. januar i år. Då vart minst 56 sivile drepne.
Nyleg kom også statistikken som viser at journalistar er særleg utsette: Over 400 åtak mot denne yrkesgruppa vart registrerte i 2016, og 14 mediefolk vart drepne – fleire enn noko tidlegare år. Korrupsjonen herjar, valden held fram. Over to tredelar av folket er analfabetar, gjennomsnittleg levealder er 59 år for menn og 62 år for kvinner.
Sånn. Det var den dystre sanninga om Afghanistan. Men det er ikkje heile sanninga. Sjølvsagt skjer det endring, sjølvsagt finst det også håp. Eit av dei fremste symbola på det sit i andre etasje i villaen på Frogner. Ambassadør Shukria Barakzai har vore ein profilert feminist, journalist og politikar i Afghanistan dei siste 15 åra, og er ei av kvinnene som deltok i dei mykje omtala fredssamtalane med Taliban i Oslo i 2015.
EIN DRAUM AV EIN BARNDOM
Shukria Barakzai har opplevd krigane og konfliktane i heimlandet på kroppen, bokstaveleg tala, men er med sine 45 år også gamal nok til å hugse ei tid då livet i Afghanistan var noko heilt anna.
– Du vart fødd i Kabul i 1972. Hugsar du fredstida frå barndomen?
– Det er som ein liten draum. Livet var sjølvsagt veldig annleis. Eg hugsar ein vakker, grøn park nær der eg budde, ofte med levande musikk. Her var også ein leikeplass for ungar, og aktivitetar for vaksne.
Vi gjekk ut av heimen som éin familie, men i parken delte vi oss opp, gjorde kvar våre ting. Eg hugsar ein gong eg mista isen min på bakken og ein framand kjøpte ein ny til meg. Den gongen var Kabul ein moderne og velutvikla hovudstad med respekt for menneske, også for barn. Kvinner fekk gå i fred på gata. Vi gjekk på kino saman, heile familien. I dag finst berre éin kino i Kabul, og berre menn får gå dit.
Den gongen var Kabul ein moderne og velutvikla hovudstad med respekt for menneske, også for barn. Kvinner fekk gå i fred på gata. Vi gjekk på kino saman, heile familien.
Kabul er ein 3500 år gamal by, strategisk plassert langs Silkevegen og andre gamle handelsruter. Maktskifte og krig er ikkje noko nytt her, men så tragiske hendingar som bileta eg googlar meg fram til frå tida mellom 70- og 90-talet, kan byen umogleg ha opplevd tidlegare. Grøne parkar, handlegater, travle menneske i vestlege klede blir i desse åra ein by i ruinar, med eit øydeleggingsnivå tilsvarande Berlin og Warszawa i 1945.
Mot slutten av 1970-talet hadde Kabul ein halv million innbyggjarar. Etter den sovjetiske invasjonen flykta folk inn i Kabul, og innbyggjartalet steig til to millionar. Øydelegginga av hovudstaden tvinga folk ut att, og i 2001 var innbyggjartalet på nytt nede i ein halv million. Så snudde flyktningstraumen att – og no har byen minst tre millionar innbyggjarar, redde innbyggjarar bak høge murar og piggtrådgjerde, langt frå den frie livsstilen Shukria hugsar frå eigen barndom.
– Du studerte historie og politisk geografi ved universitetet og kjem sjølv frå ein velståande familie. For kvinner med din bakgrunn og i din generasjon, var det vanleg å få så høg utdanning?
– Det var normalt for familiar med utdanning å syte for at barna også fekk det. Men det var også slik at verdien av studium auka med tida. I mi tid var det spesielt og krevjande å vere student – både var studia krevjande, men du måtte også tenkje over korleis du tok deg ut på gata, eller korleis du snakka. I alt ein føretok seg, skulle ein vise at ein hadde høgare utdanning.
Det var vanskeleg å kome inn på universitetet, særleg for menn – i sovjettida hadde dei obligatorisk militærteneste. Mange reiste også frå landet på grunn av dette. Slik vart det ledige plassar på universitetet til fleire kvinner.
– Så ei gruppe kvinner frå din generasjon kan ironisk nok takke sovjetstyret for at de fekk studere?
– Eg kan ikkje seie at vi er takksame for det. Men det var ei slags moglegheit, sidan færre menn fekk sjansen. Men sjølv om kvinner kunne fylle nokre av desse hola, var dei aller fleste studentane menn, også i den tida. Det ligg djupt i kulturen at kvinner ikkje skal gå på skule. I samfunnet vårt tenkjer ein at jenter er eignelutane til nokon – til foreldra eller til ektemannen, og båe partar prøver å skrive frå seg dette ansvaret. Men det skjer endringar: Sjølv om det er langt fram, ønskjer fleire enn tidlegare at døtrene deira skal få utdanning.
ARRANGERT EKTESKAP
Shukria Barakzai kjem ikkje berre frå ein velståande familie, men høyrer òg til eit kjent dynasti – det same som den siste kongen i landet høyrde til. Shukria er del av overklassen i landet, men liberale verdiar står høgt i hennar familie. I samtalen fortel Shukria meg at ho i oppveksten aldri vart slått eller hersa med av far sin eller andre mannlege familiemedlemmer. I Afghanistan er det uvanleg: På FN si rangering av likestilling i ulike land ligg Afghanistan på 147. plass – av 148 land, berre Yemen scorar dårlegare. 24 prosent av kvinnene kan lese og skrive, mot 52 prosent av mennene. Arrangerte ekteskap er vanleg, jenter blir ofte gifta bort svært unge. Kvinner er ofte utsette for vald frå Taliban og andre islamistiske grupper, men den største valdstrusselen finst vanlegvis i eigen familie. Slik var verkelegheita utanfor Shukria sitt privilegerte liv også på 1970- og 1980-talet, eit liv ho brutalt vart riven ut av i slutten av tenåra.
– Eg vaks opp i ei lukkeleg boble, i eit lite familiemiljø. Vi fekk alt vi trong og trudde alt i livet var gratis. Foreldra mine var liberale og hadde ein moderne livsstil. Då eg vaks ut av familiebobla, forstod eg kor vanskeleg livet var for mange. Eg er veldig takksam for far min, han var den første læraren min og gav meg ein sterk sjølvtillit. Alltid sa han: Ver deg sjølv, tru på deg sjølv. Far var den beste støttespelaren min. Det eg er i dag, er eg på grunn av han.
– Eg snakka med ei anna afghansk kvinne i går, ho sa at haldningane hjå mødrene alltid var ein føresetnad for om døtrene kunne kome nokon veg. Men hjå deg var det far?
– Ja. Mor mi er veldig feminin. Ho var lærar og har så absolutt gjort sin del. Eg har ei kjensle av at ho forsøkte å forklare meg noko då eg var ung, men eg var ikkje moden nok til å ta til meg bodskapen.
– Når kom du deg ut av bobla, som du kallar det?
– Då far min døydde av eit hjarteattakk. Det skjedde mykje mellom 1990 og 1992: Først mista eg far min, sidan vart eg trulova, og så var det i denne tida at borgarkrigen starta. Det hadde jo alt vore krig i eit tiår, også før president Mohammed Najibullah vart styrta i 1992. Frontane hadde blitt sterkare. No vart stammetilknyting og etnisitet viktig, kaoset auka, og krigen vart utkjempa av mange ulike fraksjonar.
– Du gifta deg tidleg? Heldt du fram med å studere etterpå?
– Det var eit arrangert ekteskap. På den tida hadde eg ingen idé om kva eit ekteskap var, eller kva ein ektemann skulle vere. Men mor mi hadde sett som krav at eg skulle fullføre utdanninga mi. Mannen min var også student. Vi kom båe frå familiar med utdanna folk, så utdanning var første prioritet. Eg veit ikkje heilt kvifor denne trulovinga kom i stand, kanskje på grunn av tradisjonen? For å gjere ei lang historie kort: Ekteskap vart inngått, men på grunn av borgarkrigen kunne vi ikkje skipe til tradisjonell bryllaupsfest. Eg hadde ingen kvit kjole. Ein mulla kom og utførte nikah, viinga. Det var det.
– Bur mor di framleis i Kabul?
– Nei, i Storbritannia. Ho har mange dårlege minne frå borgarkrigen. Huset hennar vart øydelagt, og det vart vanskeleg for henne å vere enke der. At ein ikkje maktar å leve i heimlandet på grunn av krig, er prisen ein må betale.
Det ligg djupt i kulturen at kvinner ikkje skal gå på skule. I samfunnet vårt tenkjer ein at jenter er eignelutane til nokon – til foreldra eller til ektemannen, og båe partar prøver å skrive frå seg dette ansvaret.
LÆRAR OG AKTIVIST
Shukria trekkjer pusten djupt. Å snakke om desse åra og kva som skjedde med familien under krigen, verkar tungt. Eg spør ikkje meir, og først i ein telefonsamtale nokre dagar seinare får eg vite at ho sjølv òg mista to av barna sine i krigsåra.
– Eg er ikkje den einaste som lir, det er slik det er i krig – millionar av andre har opplevd dette, seier ho.
– I Taliban-tida dreiv du ein hemmeleg skule for jenter?
– Det var vanskeleg for ei utdanna kvinne som meg å vere vitne til korleis utdanningsmaskineriet stansa opp. Eg var sjølv mor. Men fordi ein var kvinne, fekk ein ikkje lov til å gå på skule. Difor brukte eg min eigen kunnskap og prøvde å formidle det eg kunne til unge jenter, også til små barn. Når eg tenkjer på dette i dag – kvart minutt risikerte eg å bli fengsla av Taliban, kvart minutt kunne dei kome og drepe meg. Eg valde å ta den risikoen.
Eg gjekk med burka overalt. Det var forferdeleg å innfinne seg med andre sine ordrar, eg var ikkje van med det. Første gong eg fekk ein ordre frå ektemannen min, sa eg: Unnskyld?
Shukria refererer samtalen, raskt og levande, med latteren på lur:
– Han sa: «Du veit du er kona mi?» Eg sa: «Ja, men kva betyr det?» Han sa: «I vårt samfunn er det normalt at du lyder meg.» Eg sa: «Gløym dette med mann og kone. La oss vere vener!» I ekteskapet vårt er det ikkje ein som gjev ordrar, eller ein som lyder. Framleis er vi vener.
Men Shukria og mannen lever ikkje som ektepar lenger, anna enn i namnet. Saman er dei foreldre til fem barn, tre jenter på 20, 15 og 12 år, og tvillinggutar på seks år. Den eldste studerer medisin og har delvis flytta frå heimen, dei fire andre går på skule i Oslo. Ektemannen bur heller ikkje saman med resten av familien.
– Eg las at han hadde teke seg ei kone nummer to?
– Ja, dette er også ein del av historia mi, om oppturar og nedturar, fortel ho.
Shukria fekk vite om den andre kona då ho stod på terskelen til å bli ein profilert feminist og politikar i heimlandet. I 2003 vart ho plukka ut personleg av dåverande president Hamid Karzai til å vere med i ei gruppe som skulle lage ny grunnlov. Shukria reiste rundt om i landet, snakka med folk og hadde som mål å gjere lovverket best mogleg for kvinner, inkludert å forby polygami. Eg førestiller meg at ho må ha følt seg svært audmjuka over at hennar eigen mann faktisk tok til seg ei ny kone.
– Eg kjempa for like rettar for menn og kvinner. Eg hadde privilegiet og æra det var å lage paragrafane som skulle betre stillinga til kvinnene. I røynda var eg eit offer.
– Han er framleis gift med dykk båe?
– Teknisk sett, ja. Ifølgje lova overtek faren omsorga for barna dersom kvinna vil ha skilsmisse. Eg elskar barna mine. Og eg trur eg kan ta meg betre av dei enn det far deira kan. Eg seier ikkje at han er ein dårleg far, men eg trur at mødrer frå naturen si side er sterkare bundne til barna enn kva menn er.
– Korleis starta den politiske karrieren din?
– Alt då eg var på skulen, hadde eg tankar og interesse for politikk. Skulen skifta farge på uniforma frå svart til lyseblå. Eg likte ikkje dei nye uniformene. Saman med fire andre jenter tok eg opp kampen mot dette.
På grunn av borgarkrigen kunne vi ikkje skipe til tradisjonell bryllaupsfest. Eg hadde ingen kvit kjole. Ein mulla kom og utførte nikah, viinga. Det var det.
Men meir alvorlege tema melde seg snart.
– Eg meinte at det sovjetstøtta styret ikkje var bra for landet, og at regimekritiske fiendar hadde rett. Eg høyrde ofte på BBC radio, fordi far min alltid gjorde det. Men seinare, då president Najibullah vart drepen (i 1996, fire år etter at presidenten vart styrta, vart han torturert av Taliban, dregen etter ein bil og hengd i eit tre i ei gate i Kabul, journ. merkn.) gjekk det opp for meg kva han eigentleg stod for.
Eg hadde politiske meiningar. Men på den tida var det òg mykje anna som opptok meg, og som påverka meg politisk: Tre veker etter at eg mista far min, vart huset vårt råka av ein rakett. Og eg hugsar også første gongen eg såg ein jihadist: Eg såg han på lang avstand, i skitne, annleis klede, med langt hår og skjegg. Sjølv på avstand kunne eg ikkje tolerere jihadistar. Fem år seinare skulle eg sitje i parlamentet med dei.
KVINNESPEGELEN
– I fem år levde du under Taliban-regimet.
– Vi leid også før Taliban. Det var krig. Vi kunne knapt bevege oss frå ein del av byen til ein annan. Det var farleg å vere ung jente. Difor ville også mor mi at eg skulle gifte meg tidleg. Ho var redd for at jihadistane kunne valdta meg, det var tryggare å vere gift. Under Taliban vart livet verre, ikkje betre.
– Du vart banka opp?
– Ja, ukjende menn banka meg opp på gata. Kan du tru det?
Stemma er blitt til kviskring. Ho veit ikkje kvifor ho vart plukka ut, kvifor nett ho vart mishandla, men trur ho var eit tilfeldig offer – trass i at ho på denne tida dreiv med undervisning av unge jenter. Undervisninga gjekk føre seg i eit område av byen som det var vanskeleg å finne fram til. Lærarane samarbeidde for å hindre at Taliban skulle finne lokala deira. Og ho var alltid nøye med å kle seg rett: sokkar på føtene, og ho skjulte hendene under burkaen slik at ingen skulle sjå den lyse huda hennar eller naglelakken.
– Vi var tre som gjekk saman, hugsar eg, kanskje lytta nokon til det vi gjekk og prata om? Av og til er det umogleg for meg å tenkje tilbake på denne tida. Eg kjem jo frå dette samfunnet, eg vart oppdregen der, det var der eg fann vegen min – og det er i denne kulturen eg har funne styrken min. Nokre gonger skulle eg ønskje eg kunne slette alle minna. Det går ikkje. Dei slo meg på open gate! Ved eit anna tilfelle slo dei også den vesle dottera mi. Det var sommar, ho hadde på seg eit alminneleg kort skjørt, slik små barn brukar. Ho var halvtanna år, og dei gjekk laus på henne og slo henne då ho leika på leikeplassen.
Shukria Barakzai skiftar tema, til terrorangrepet mot USA 11. september 2001. Etter åtaket mot tvillingtårna i New York sette USA i gang ein offensiv krig mot terror gjennom ei klappjakt på Osama bin Laden, og dei gjekk til invasjon av landet hennar.
– Angrepa 11. september var ein trist dag for alle. Vi frykta at USA kom til å bruke atomvåpena sine, og at vi ville bli utsletta, alle som ein. Etter kvart kom dei med forsikringar om at dei ikkje ville gjere det, men tok i staden i bruk B-52 (langdistanse bombefly, journ. merkn.). Eg hadde så mykje eg ville seie, og så grunnla eg like godt magasinet Aina-e-Zan, som tyder Kvinnespegelen. Eg elskar framleis magasinet.
Han sa: «Du veit du er kona mi?» Eg sa: «Ja, men kva betyr det?» Han sa: «I vårt samfunn er det normalt at du lyder meg.» Eg sa: «Gløym dette med mann og kone. La oss vere vener!»
Kvinnespegelen kom ut kvar veke og handla om situasjonen for kvinner i Afghanistan, om rettane deira og demokratiarbeid. I starten vart bladet distribuert berre i Kabul, men etter kvart gjekk det til heile landet, og i ein periode vart det også delt ut av det nasjonale flyselskapet. Men i 2008 blei utgjevinga av magasinet stansa av parlamentet.
– Vi skreiv om steining av kvinner, vi var kritiske og sette søkelys på dei mørke sidene i landet vårt. Parlamentet var i hendene på krigsherrane, og dei likte ikkje bladet. Dei sa bladet var mot islamske verdiar og vedtok difor ei lov om at parlamentsmedlemmer ikkje skulle drive medium. Men magasinet vart jo aldri ei lønsam forretning. Vi gjorde det for å spreie informasjon. Det heile dreiar seg om kvinnediskriminering. Seinare har mange mannlege parlamentsmedlemmer drive med både TV- og radiostasjonar.
– Og det var fordi du var ei synleg, politisk engasjert kvinne at du vart del av grunnlovskommisjonen?
– Ja, eg og Kvinnespegelen formidla stemmer og tema som dei andre media i offentlegheita ikkje gjorde. Vi var ei annleis stemme. Presidenten ville kan hende ha med ein representant for denne stemma i kommisjonen, eller kanskje trudde dei at dei kunne kontrollere meg? Men det kunne dei ikkje. Eg trur på like rettar og på pressefridom. For meg var ikkje desse spørsmåla ei motesak, men meininga mi.
– Og etter å ha vore med i kommisjonen stilte du i 2005 til val for parlamentet?
– Eg var ung og veldig høgrøysta. Eg var rett nok for ung til å bli minister, men vegen inn i parlamentet var tilgjengeleg også for meg.
– Du stilte mot ektemannen din?
– Ja, kvifor ikkje? Det handlar om verdiar, ikkje om å ha lommene fulle av pengar. Eg dreiv kampanje utan pengar, han hadde ein halv million dollar å ta av. Eg vann.
Shukria ler. Ho har på seg ei handlaga jakke frå heimlandet, intrikat sydd saman av mange små bitar, så fargestrålande at den gule, mjuke sofaen bleiknar. På det låge bordet står eit porselensservise i kvitt og gull, ho har skjenkt i te og bydd meg både nøtter og mandlar.
Shukria har aldri vore knytt til noko parti, men stilt til val som uavhengig kandidat. Det er det mange som gjer i afghansk politikk, sjølv om ikkje alle er så uavhengige som dei skal ha det til, fortel ho.
– Ein av dei gamle krigsherrane med langt skjegg nytta eit 18 meter langt banner under kampanjen. Eg hadde ikkje råd til noko slikt, og stilte difor opp med eit foto av meg sjølv, framfor banneret hans – 118 centimeter breitt. Eg ønskte å seie fylgjande: Uansett kor stor du er, eg er også her – ikkje berre eg som person, men også meiningane mine.
Kampanjen fire år seinare, i 2009, er det mange kvinner i Kabul som hugsar. Shukria Barakzai valde i kampanjen ikkje å bruke bilete av seg sjølv, som ei feministisk markering. Fordi det også er mange analfabetar i landet, nyttar representantane også eit teikn eller eit symbol for å gje seg til kjenne. Symbolet til Shukria var denne gongen ein blome. Ho valde å føre kampanje med hjelp av blomen åleine, og med ord.
– I dag er eg veldig glad for det viktige kvinnepolitiske arbeidet eg var med på å setje i gang, som til dømes arbeidet for dei demokratiske rettane til kvinner, retten til utdanning, og større fridom – trass i risikoen vi tok. Eg var med på å gje ein ny generasjon kvinner nye moglegheiter. Ikkje berre gjennom det politiske arbeidet i parlamentet, men òg gjennom at eg var synleg i media og alltid i tett kontakt med folket. Eg var alltid nær andre menneske – eg gjekk på marknadane, snakka med folk. Det var viktig for meg heile tida å understreke at vi lever under same forhold, at eg er ein av folket, eg også. Om det skjedde noko leitt i byen, var eg den første som kom til for å seie: La oss vere saman, la oss gå vidare, la oss halde fram med å leve liva våre.
Barna mine er også slik. Då skulen til dotter mi vart utsett for eit sjølvmordsangrep og skuleområdet vart stengt, spurde eg henne om ho ville bli heime. «Nei, skule er viktig», svara ho. «Berre la dei slemme kome. Vi let oss ikkje stoppe.» Då var eg verkeleg stolt.
Eg hadde privilegiet og æra det var å lage paragrafane som skulle betre stillinga til kvinnene. I røynda var eg eit offer.
FRIDOMSTREET VEKS
– Du fortalde meg at magasinet ditt vart forbode for nokre år sidan. Men korleis er stoda for ytringsfridomen no?
– Vi har fått til noko dei siste 15 åra som vi kan vere stolte av: Eit demokratisk frø har fått vekse. Fridomstreet er ikkje stort, men det veks.
Ho viser med hendene, ein halvmeter.
– Og i dette ligg kvinners rettar og pressefridom. Pressa vår har betalt ein høg pris, men ho let seg ikkje kontrollere. Det vesle treet har kosta oss mykje, og det er journalistane som har blødd mest. Men mediemakta er der. Etter krisevalet i 2014 var det mange som fekk panikk. Regjeringa, parlamentet og domstolane – alle institusjonane var utan leiing. Men media fungerte over heile landet.
Mediemakta i Afghanistan er ung, og kanskje er det bra: Journalistane går på med friskt mot, nye idear, nye tankar. Rett nok finst ingen strategi eller plan for korleis dei skal finansierast. Men sjølv mullaene, dei som i går preika i moskeane, dei som ikkje trur på demokrati eller ytringsfridom, sjølv dei har TV. At også dei innser mediemakta, og at media kan vere med på å endre samfunnet, er ei positiv utvikling. I dag snakkar vi meir om å stå saman, vi snakkar meir om sport, til dømes, nye heltar blir introduserte. Det er media som tematiserer vald mot kvinner, og som tek opp framstega i samfunnet – og tilbakeslaga.
– Men slik har det berre vore dei siste åra?
– Ja, på grunn av alle krigane opp igjennom historia har dagens medium eksistert i berre nokre få tiår, men dei har gjort ein imponerande jobb. Dei har introdusert nye stemmer og personlegdomar som markerer seg i offentlegheita, dei har gjeve plass til nye tema og nye verdiar. Dei skriv om alt, også om klede, musikk og livsstil. Eg elska jo media i gamle dagar, men dei finst ikkje lenger.
– Ved ei tilfeldigheit høyrde eg i dag ein reportasje på radio om Zhora, det afghanske orkesteret for kvinner som no er på Europa-turné – dirigert av den aller første kvinnelege dirigenten i landet. Det vart også sagt at mange av desse musikarane lever med store truslar, ikkje minst frå sine eigne familiar. Er det å vere kvinne i Afghanistan veldig forskjellig om du kjem frå hovudstaden Kabul eller frå andre delar av landet?
– Det er familien som avgjer. Eg veit også om utdanna, rike menneske i Kabul som ikkje tillet at døtrene utdannar seg, som ikkje gjev søner og døtrer like moglegheiter. Dette er slik kvinner blir behandla, ikkje berre i Afghanistan, men over store delar av Asia. Det er difor eg seier at media er så viktige: For kven oppdagar det vakre talentet hjå desse jentene? Kven fortalde dei at dei kan vere seg sjølve? At dei har noko å vere stolte av? At det finst musikkskular?
– Du vart sjølv utsett for eit alvorleg angrep i 2014, då ein sjølvmordsbombar sprengde bilkolonnen du sat i. Men du held likevel fram med arbeidet.
– Sjølvsagt. Sjølvsagt. Eg var og er veldig høgrøysta. Den høge stemma frå ei kvinne verkar trugande, og ho kjem frå ei kvinne utan våpenmakt. Men eg har to sverd: språket og verdiane mine.
– Når du dreg tilbake til Kabul no, må du ha strenge tryggleikstiltak rundt deg?
– Ja, men det hadde eg også før eg vart utsett for bombeangrep i 2014. I 2006 blei det funne ei bombe i bilen min medan han stod parkert utanfor huset mitt. På den tida var alt så skjørt, parlamentet var i ferd med å bli etablert, ISAF-styrkane var på plass i byen. Og difor ville ikkje tryggleikspolitiet at eg skulle fortelje vidare om bombefunnet. Dei prøvde først å skjule trusselen mot meg, eg var ikkje heime då dei fann bomba, men eg forstod seinare at noko hadde skjedd. Eg likte ikkje det som hende, men for min eigen tryggleik, og for barna mine, har eg sidan 2007 alltid nytta armert bil.
– Var det også på grunn av den armerte bilen at du overlevde angrepet åtte år seinare, i 2014?
– Dei fleste overlevde ikkje, det var eit Guds mirakel at eg gjorde det. Og då eg seinare fekk sjå bilen – han var nesten smelta. Korleis kom eg meg ut av bilen? Ikkje det at eg ikkje var skada … Det var ei grufull oppleving.
Eg elskar barna mine. Og eg trur eg kan ta meg betre av dei enn det far deira kan.
Shukria kviskrar igjen. Sjølv når ho snakkar om dei smertefulle, personlege opplevingane, ser ho meg inn i augo, blikket er fast. Eg vik unna, ser i staden på notata mine, prøver å tenkje på neste spørsmål. Eg har alt sett bilete av henne i sjukesenga, med bandasjar på den eine handa. Angrepet vart dekt av internasjonale medium. Shukria låg på sjukehus i tre månader. Teorien er at det islamistiske Haqqani-nettverket stod bak angrepet, og at ho var eit mål fordi ho er ein profilert feminist og politikar.
– Har denne opplevinga samanheng med at du no er ambassadør her?
– Sjølvsagt vart livet endra etter angrepet. For ein normal, sosial person som meg vart tryggleikssituasjonen ein annan. Eg vart marginalisert. Tidlegare deltok eg på alle slags arrangement, på universitet, skular, foreiningar, konsertar. Etter angrepet måtte eg alltid ha med meg tryggleiksvakt, noko som verka veldig forstyrrande for meg.
Men viktigare, det var tungt å akseptere at andre hadde mista livet sitt på grunn av noko eg trudde på. 14 uskyldige afghanarar, inkludert medlemmer av min eigen familie, mista livet på grunn av meg.
Etter hendinga måtte eg vere meir forsiktig, meir realistisk. Det kunne ta to timar å kome seg til parlamentet, fordi vaktene – av tryggleiksgrunnar – måtte køyre omvegar for å kome fram. Eg kunne plutseleg bli oppringd seint om kvelden med beskjed om at eg måtte forlate heimen med det same. Det var hardt å utsetje folk rundt meg, inkludert mine eigne barn, for fare.
Så lenge det handlar om meg sjølv, vil eg ofre livet for landet mitt. At andre skal miste livet, derimot, er uakseptabelt. Eg er ingen kriminell. Eg er ei mor.
I FREDSSAMTALAR MED TALIBAN
– No er du her i Noreg. Men du arbeider også internasjonalt.
– Ja, og også i Afghanistan, eg reiser fram og tilbake. Eg er synleg i media heime og aktiv i sosiale medium, der er det ingen avgrensingar. Det er jo ikkje slik at medan eg er her i Noreg, så stoppar alt anna opp. Eg arbeidde også frå sjukesenga, og gav intervju sjølv om eg såg forferdeleg ut, og sjølv om stemma mi skalv. Og no, kanskje er eg fysisk til stades her, men sjela mi er i Afghanistan.
– Dei siste åra i parlamentet var du leiar for forsvarskomiteen? Kvifor det?
– Dei første åra av den politiske karrieren min var eg først og fremst oppteken av kvinner, demokrati og menneskerettar. Men etter kvart såg eg at fleire også var blitt aktive på dette området, og eg følte at eg kunne overlate tematikken til andre. Faktisk vart eg inspirert av forsvarsminister Ine Marie Eriksen Søreides besøk i Afghanistan. For sjølvsagt kan ei kvinne også halde på med tryggingspolitikk. Dette var å bryte nok ein barriere. Eg har engasjert meg spesielt i situasjonen til soldatane våre og veit kva forhold dei lever under. Mat, utstyr, løn, alt er dårleg. Samtidig er dei utsette for stor fare og er veldig sårbare.
Sjølv på avstand kunne eg ikkje tolerere jihadistar. Fem år seinare skulle eg sitje i parlamentet med dei.
Det er deira offer som gjer at landet eksisterer, fortel Shukria Barakzai, og legg til at sjølv om ho både er sivil politikar og kvinne, så har ho alltid blitt behandla respektfullt av militæret.
– Som parlamentsmedlem deltok du i hemmelege fredsforhandlingsmøte i Oslo i 2015, mellom Taliban og ei gruppe kvinnelege politikarar og aktivistar. Korleis var det? Det må ha vore ei vanskeleg avgjerd å ta?
– Ja. Korleis aksepterte eg invitasjonen? Det var ei øving for meg, dette, å sitje saman med dei som øydelegg landet mitt, og samstundes halde fram med det arbeidet eg trur på. Sjølv om det er vanskeleg, er det betre for meg å møte dei frå ein posisjon der eg har makt: Dei skal lytte til oss. Dei skal. Dei må. Vi (afghanske kvinner, journ. merkn.) er ikkje ting i samfunnet dei kan ignorere eller neglisjere. Vi er ikkje noko det kan forhandlast om, på eller utanfor forhandlingsbordet. Frå maktposisjonen min kunne eg seie til dei: Vi er røyndomen. Møt oss. Sjå oss. Forstå oss. Tru på oss.
– Prøvde Taliban å nekte å snakke med kvinner?
– Dei aksepterte det, og det var difor dei kom til samtalane, for første gong. Det var ikkje lett for oss, men eg trur det var vanskelegare for dei. Vi prøvde å vere ærlege og alvorlege. Vi klandra dei for fortida, for at dei sette oss i fengsel og sa at vi ikkje kunne arbeide, studere, få utdanning eller andre ting – det er ei lang liste. Og vi klandra dei for det dei gjer i dag. Med barna, med kvinnene, med landet, med oss, med vår historie. Dette er ikkje lett for dei å forsvare. Ikkje berre for Taliban, men for alle dei gruppene som øydelegg landet. Før eller sidan vil dei bli straffa.
– Held desse samtalane fram?
– Dei let som om Mulla Omar (den berømte Taliban-leiaren som var Afghanistans de facto statsoverhovud 1996–2001; han døydde i 2012/13, journ. merkn.) levde og kom med meldingar frå han, sjølv om han ikkje eksisterte lenger. «Kven er leiaren dykkar?» spurde eg. Taliban er ikkje det dei ein gong var, dei er splitta opp i ulike grupper. Så når det kjem til fredssamtalar, er det vanskeleg å vite kven ein skal snakke med.
Eg ville dessutan like at fredsprosessen var leia av afghanarar, og at prosessen gjekk føre seg i Afghanistan. Han burde starte frå landsbyane og gå frå afghanar til afghanar, som ein verkeleg prosess. Fred er alltid ein prosess, og han må vere inkluderande, positiv og intern. Vi må inkludere alle. Eg trur ikkje på fredsprosjekt, dette er ingen «quickfix» der vi kan sjå klare resultat med det same.
Først må vi forsonast med kvarandre. Det som har skjedd, har skjedd. Dei burde be folket om unnskyldning, dei må innsjå at det dei gjorde, var gale. Først då kan vi seie: OK, la oss snakke om rettferd. Men la oss først snakke om vald.
Eg kjem jo frå dette samfunnet, eg vart oppdregen der, det var der eg fann vegen min – og det er i denne kulturen eg har funne styrken min.
VIL TILBAKE
– Det finst knapt meir ulike land enn Afghanistan og Noreg, anten vi snakkar om krig, fattigdom eller om kvinners situasjon. Føler du at du greier å forklare nordmenn korleis det er i landet ditt, eller er det eigentleg umogleg?
– Ingenting er umogleg. Men det er vanskeleg for folk å forstå – og det er heller ikkje lett for meg å forklare. Nordmenn kjenner Afghanistan berre frå nyheitene, og det er alltid dårlege nyheiter. Gode nyheiter er ikkje nyheiter. Men no veit nordmenn i det minste namnet på landet – Afghanistan. Og gjennom tida som går, vil dei forstå meir. Det handlar om kor ein startar frå. Gjennom historia har også nordmenn hatt det vanskeleg. Kanskje ligg vi 150 år etter. Og når det gjeld kvinner, uansett farge, har ein alltid felles utfordringar.
– Så du synest ikkje det er latterleg når kvinner i Noreg er misnøgde?
– Eg ville aldri kalle det latterleg. Eg vil alltid seie at vi lever i ei urettferdig verd. Sjølv i det 21. hundreåret, sjølv i eit land som er eit symbol for feminisme, sjølv her er det vanskeleg for kvinner. De har heller ikkje full likestilling. Alle kvinner i verda må gjennomføre ei lang reise, og vi treng sterke kvinner til å leie.
– Har du sjølv ambisjonar om å reise tilbake og vere ein leiar for landet ditt?
– Sjølvsagt. Eg ville aldri slåst for posisjonar, ikkje i det heile, men eg vil alltid slåst for verdiar. Eg kjem ikkje til å gje meg. Gjev eg meg, døyr eg.
– Eg ser at du er den andre kvinnelege afghanske ambassadøren til Noreg. Er det slump, eller har landet mange kvinnelege ambassadørar?
– Det er rein slump, landet har ingen andre kvinnelege ambassadørar. Men eg må fortelje deg noko anna: Dette er den første afghanske ambassaden der det er tilsett like mange kvinner som menn. Det trur eg også er uvanleg ved andre lands ambassadar her i Oslo.
Noreg er eit viktig land for Afghanistan. De har eit humanitært grunnlag og er opptekne av utdanning. Eg er veldig stolt av å representere landet mitt i Noreg. Dessutan er det eg sjølv trur på, samanfallande med norsk politikk i Afghanistan.
Vi var ei annleis stemme. Presidenten ville kan hende ha med ein representant for denne stemma i kommisjonen, eller kanskje trudde dei at dei kunne kontrollere meg? Men det kunne dei ikkje.
Eller kanskje berre nesten. Før jul uttrykte Shukria Barakzai stor bekymring over korleis Noreg returnerer afghanske asylsøkjarar. I eit intervju i Aftenposten bad ho norske styresmakter om å halde att. Afghanistan tok imot omtrent 800 000 returnerte flyktningar i 2016, mange av dei kjem frå Pakistan og Iran. Dei har også om lag 1,3 millionar internt fordrivne flyktningar. Med den aukande valden og alle krisene som Afghanistan no står i, er dette det verst tenkjelege tidspunktet å sende flyktningar tilbake, seier Barakzai.
Men det har ikkje skjedd noka endring i norsk returpolitikk, og i eit forsøk på å avslutte i ein litt meir oppløftande tone spør eg om ho har noko meir ho vil seie. Er det noko eg ikkje har spurt om? Ho tenker seg om, smiler litt.
– Eg har tenkt på å skrive ein sjølvbiografi. Men når eg sjølv knapt kan tru på det eg har vore igjennom, korleis kan andre gjere det?