Jeg elsker jul og jeg synes førjulstiden er den koseligste tiden av året, men hvert år registrerer jeg at noen blir fryktelig sinte når butikkene blir julete. Jeg skjønner ikke greia: Hvorfor blir noen så sure når julebrusen kommer tidlig i butikk?
Hilsen julebukk
Sigrid Anna Aalberg Vikjord, medisiner/epidemiolog
Ja, hvorfor er det sånn? Som med-entusiast har jeg ofte lurt på det samme. Fra et epidemiologisk synspunkt er jeg likevel fristet til å sette spørsmålet ditt på prøve: Er det virkelig slik at mange er irriterte på prematur julebrus, eller er synet ditt (og mitt) preget av skjevheter? Kan være du omgir deg med et ikke-representativt utvalg Grincher som sprer edder og julegalle? Jeg har derfor utført en uformell spørreundersøkelse på et representativt utvalg nordmenn, spredt både geografisk, aldersmessig og sosioøkonomisk. Tallenes tale er tydelig: De fleste har lite imot at juleproduktene rulles ut i oktober. Det er dog en alderstrend der eldre respondenter er mer kritiske enn yngre. Svarene hadde for øvrig overraskende stor spredning, fra det enkle, troskyldige «Jeg elsker jul» til lange epistler om forbrukersamfunn, kommers og mammon. Julepuritanerne var bekymret for utvanning av julegleden, inflasjon i anledninger, over at handelsstandens kalde rasjonalitet ser ut til å fortrenge det varme, nære og naturlige som julen skal være.
---
Ukens spørsmål
Noen ganger virker det som en får helt ulike svar fra forskere avhengig av hva slags forskere en spør. For å sette galskapen i et tverrfaglig system vil vi i denne spalten stille det samme spørsmålet til tre medlemmer av Akademiet for yngre forskere, fra ulike fagdisipliner. Flere spørsmål – og ikke minst svar – finner du her.
---
Begrepet «jul» vil til enhver tid være farget av referanserammene våre, og preges av hva den nålevende gjengse person tenker er «jul». Hvis vi ser for oss at vår kollektive juleforståelse strekker seg fra cirka 1920 til i dag, så er det helt klart at innholdet i julen har endret seg. Det er langt fra en nøktern jul i 1950 til den relative overfloden en jul av 2022 kan by på.
Julebrusdebatten er interessant fordi den kan fungere som et generelt bilde på samfunnsutviklingen. Som et overgjæret julebrygg som eser ut av desemberflasken, og klisser til både oktober og november – en perfekt allegori på galloperende konsumerisme. Jeg anbefaler strukturert hedonisme frem mot julaften, og medfølelse for de salige blant oss som holder juletiden hellig.
Nils Hallvard Korsvoll, religionshistoriker
Eg har kanskje ikkje sagt det her før, men eg seier det likevel igjen: Kalendrar er noko av det mest snurrige ein finn opp gjennom historia.
Det er lett å tenkje at det er naturleg å måle tida etter solåra før/etter fødselsdatoen til ein omstridd snikkarson i romersk Palestina, men er det eigentleg det? Også at kalenderåret startar omkring vintersolkverv er langt frå gitt. For mange har til dømes innhaustinga vore byrjinga på det nye året.
Og no kjem eg snart til poenget her: Nettopp høgtider, gjerne religiøse, har alltid vore tett knytt til kalenderen og det å måle tid. I fleire kulturar, til dømes hjå Maya-folket, var ei av dei viktigaste oppgåvene til presteskapet nettopp å halde tida og kalenderen ved like.
Difor er ikkje julebrusen i oktober like uskuldig som du trur, for den representerer ei forskyving av kalenderen og sjølve tida! Me les kvart år om folk som kyler juletreet ut andre juledag, fordi dei har hatt det oppe sidan Jonsok og er dritlei. Slik endrar årsrytmen seg, og kalenderen blir feil. Der jula tidlegare var ein midtvintersfest, er det no på veg mot ei underavdeling av Halloween (men lat oss ikkje opne den debatten no).
No er kanskje ikkje konsekvensane av dette like ille i eit moderne samfunn, der me ikkje sår og haustar etter høgtidene lenger. Dog, me skal ikkje mange generasjonane tilbake før potetene blei sette 17. mai og haustferien heitte potetferie.
Likevel er rutine og stabilitet viktig for folk også i dag. Berre sjå kor mykje styr det er kvar gong me skal stille klokka berre ein time – og så kjem handelsstanden og vil me skal ha jul i oktober! Då må det bli bråk.
Marte C. W. Solheim, innovasjonsforsker
Eg likar ikkje julebrus, så for meg kan brusen vere tilgjengeleg året rundt utan at eg bryr meg. Butikkane sel jo kalkun, ingrediensar til nøttesteik, Grandiosa og pinnekjøtt, og det er kan hende for mange forbunde med julehøgtid, utan at ein reagerer noko nevneverdig over det. Heilt til ein kanskje ser at mjølka har fått ein julenisse på seg, eller at «jul» er lagt til foran «alle varene».
Eg registrer som oftast først at brusen og peparkakene er i butikken etter at eg har sett eller høyrt nokon irritere seg over at brusen er komen. Min hypotese er at dei som irriterer seg over julebrusen i butikken i oktober, er dei som faktisk likar det. Altså julebrus. Det at noko får stor plass inni hovuda våra, så gjer det ofte det også utanfor hovuda. «Når du brukar mykje tid på å stirre ned i ein avgrunn, ser også avgrunnen inn i deg» skreiv Nietzsche.
Baader-Meinhof-fenomenet er ein kognitiv skeivheit som gjer at menneske har ein tendens til å sjå ei bestemt greie overalt etter at vi har lagt merke til det for første gang. Som når ein sjølv er gravid eller ynskjer bli det, så ser ein berre gravide rundt seg – eller når ein først har lagt merke til noko, så ser ein det om att og om att «Baader-Meinhof»- fenomenet oppstår i møtet mellom to psykologiske prosessar (selektiv merksemd og stadfesting-bias). Sånn at dei som har julebrus-på-hjernen, også ser dette raskare enn dei som ikkje har det.
Ein annan hypotese som kan henge saman med den første, er at ein ynskjer sterkt å halde på jula når jula er (altså nokre dagar i desember) og dermed så bryt julebrus i butikkane i oktober med denne tradisjonen. Eller at ein tenker at her skal marknaden tene pengar på jula i månedsvis før den eigentleg startar? Dumme marknad som skal tene pengar!